«κ-Άστρα μη με μαλώνετε»

«κ-ΑΣΤΡΑ ΜΗ ΜΕ ΜΑΛΩΝΕΤΕ»
ξεχασμένα κάστρα στο Βόλο & το Πήλιο

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΡΙΑ: ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ, ΠΕ05
      ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ: ΓΕΩΡΓΟΥΣΗΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ, ΠΕ01
                                       ΣΑΡΗΣΤΑΘΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ, ΠΕ01
                                       ΤΣΕΛΕΠΗ ΜΑΡΙΑ, ΠΕ17

 Η ΟΜΑΔΑ ΜΑΣ

Ξεχασμένα κάστρα στο Βόλο και το Πήλιο

Το κάστρο του Βόλου

Πάρα πολλές σελίδες της  τοπικής μας ιστορίας και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς είναι σκεπασμένες ακόμα, κι ίσως για πάντα, από την αχλή της άγνοιας και της λησμονιάς. Στο χώρο του Πηλίου υπάρχουν ακόμη και σήμερα οχυρωματικές κατασκευές, μάρτυρες και απομεινάρια μιας άλλης ένδοξης εποχής που συνδέονται με ξεχασμένες σελίδες της τοπικής μας ιστορίας και μνήμης. Πρόκειται στην ουσία για συνονθυλεύματα από πέτρες και ντουβάρια, όπου η οικοδομική και χωροταξική τους δομή μαρτυρούν τον οχυρωματικό και αμυντικό τους χαρακτήρα. Τα κάστρα του Πηλίου υπολογίζονται γύρω στα 40. Τα περισσότερα δυστυχώς σώζονται σε κακή κατάσταση, περιθωριοποιημένα και ετοιμόρροπα.  Τα ερείπια αυτά μολονότι βρίσκονται ξεχασμένα διατηρούν ακόμη μια μυστηριώδη και επιβλητική αύρα.

Ξεκινώντας από την πόλη του Βόλου έχουμε το κάστρο της πόλης που βρίσκεται στην περιοχή των Παλαιών. Τι ξέρουμε αλλά και πόσα μπορούμε να ξέρουμε για το παλιό Κάστρο του Βόλου, ψάχνοντας στις μετρημένες κι αποσπασματικές γραπτές μαρτυρίες του παρελθόντος που αναφέρονται σ’ αυτό;  Από τους κατοίκους του σημερινού Βόλου αρκετοί αγνοούν κι αυτό ακόμα  το γεγονός πως υπήρξε κάποτε εδώ ένα κάστρο. Όταν μιλάμε για το Κάστρο του Βόλου, το πρώτο που πρέπει να έχουμε στο νου μας είναι πως δεν πρόκειται βέβαια για κάποιο από τα ιδιαίτερα ονομαστά και θρυλικά εκείνα μεσαιωνικά κάστρα της χώρας μας, τα πολυτραγουδισμένα από την παράδοση και τη λαϊκή μας μούσα. Το σχεδόν ολοκληρωτικά κατεδαφισμένο, εδώ κι έναν αιώνα, κάστρο του παλιού Γόλου ήταν από εκείνα τα οχυρά του τόπου μας, που «δε στολίζουν τα τείχη τους οικόσημα και λιοντάρια φτερωτά, δεν έχουν  να μας μιλήσουν για ρομαντικές περιπέτειες, για μακροχρόνιες πολιορκίες και πολέμους θρυλικούς«.

Ωστόσο, αν και δεν είναι από τα πιο γνωστά και φημισμένα στη χώρα μας, το Κάστρο του παλιού Γόλου έχει κι αυτό τη μακριά ιστορία του. Και το πρώτο που θα πρέπει  να μας απασχολήσει  είναι το ερώτημα από πότε, με την όποια μορφή του, αρχίζει τη ζωή του το Κάστρο του Γόλου στο λόφο των «Παλαιών», και αν προϋπήρχε κάτι άλλο παλιότερα στον ίδιο αυτό χώρο. Γεγονός διαπιστωμένο από την αρχαιολογική έρευνα, που συνεχίζεται πάντα στο χώρο της συνοικίας «Παλιά» του Βόλου, είναι πως η ζωή πάνω στον σχεδόν ισοπεδωμένο σήμερα, λόγω της εκτεταμένης χωματοληψίας, λόφο, έχει πανάρχαιες ρίζες

Στο μικρό αυτό λόφο η οικιστική δραστηριότητα καταγράφεται αδιάλειπτη από τη νεολιθική εποχή. Στα μυθολογικά χρόνια κυρίαρχος οικιστικός χώρος είναι η Ιωλκός. Η αρχαιολογική σκαπάνη την εντόπιζε στο λόφο των Παλαιών, χωρίς συγκεκριμένα ευρήματα που να μαρτυρούν αδιάψευστα  τη χωροθέτηση αυτή. Πατρίδα του Κρηθέα, του Πελία, του Αίσονα και του Ιάσονα, η Ιωλκός αποτελούσε ένα από τα πιο φημισμένα μυθολογικά κέντρα της Ελλάδας και ορμητήριο της Αργοναυτικής Εκστρατείας.

Με το τέλος της 2^ης π.Χ. χιλιετίας, η Ιωλκός των μυθολογικών χρόνων εισέρχεται στην ιστορική της περίοδο. Στους χρόνους της μακεδονικής κυριαρχίας βρισκόταν ακόμη σε κάποια ακμή, παρόλο που ήταν εξαρτημένη από τη Δημητριάδα τη νέα πολιτεία που άρχισε να αναπτύσσεται στην περιοχή, ενώ στους ρωμαϊκούς χρόνους είχε πλέον παρακμάσει. Η Δημητριάδα, δεξιά του δρόμου προς την Αθήνα, ιδρύθηκε περίπου στον ίδιο χώρο όπου υπήρχαν οι Παγασές. Στην περίοδο της ακμής της, η Δημητριάδα, εκτός από σπουδαίο εμπορικό κέντρο που ήταν, αποτελούσε και το φρούριο και το ορμητήριο των βασιλιάδων της Μακεδονίας για την ασφάλεια της κυριαρχίας τους στη Θεσσαλία. Γύρω στα 1600 πρέπει να την εγκατέλειψαν και τα τελευταία απομεινάρια του πληθυσμού της.

Στο μεταξύ από το 1397 οι Τούρκοι άρχισαν να κατακτούν τη Θεσσαλία. Στα 1423 ολοκληρώθηκε και η κατοχή της Μαγνησίας. Η Δημητριάδα πια δεν τους ενδιέφερε. Οχυρώθηκαν στο παλιό φρούριο του Βόλου, στο λόφο των Παλαιών και εκεί οργάνωσαν το καινούριο τους κάστρο, με σκοπό την απόκρουση των Βενετών από τη θάλασσα. Οι χριστιανοί που κατοικούσαν μέσα στο Κάστρο εκδιώχθηκαν σταδιακά και μετώκησαν στα χωριά του Πηλίου. Οι Τούρκοι έγιναν οι απόλυτα κύριοι του φρουρίου που το ενίσχυσαν, και με τη χρήση υλικών από τα μέγαρα της Δημητριάδας έχτισαν τα νέα οικήματα για την εγκατάσταση της τουρκικής φρουράς και των οικογενειών τους.

Η ονομασία Ιωλκός εγκαταλείφτηκε κι άρχισε να ονομάζεται Κάστρο του Γόλου για να εξελιχθεί από το 1600 κι ύστερα σε Κάστρο του Βόλου. Με την είσοδο του βενετσιάνικου στόλου του Μοροζίνη στον Παγασητικό το 1655, το φρούριο κανονιοβολήθηκε και υπέστη μεγάλες καταστροφές. Με την αποχώρηση των Βενετών οι Τούρκοι επισκεύασαν ξανά το Κάστρο και στα τέλη του 17^ου αιώνα βρισκόταν σε άριστη αμυντική κατάσταση.

Στα 1889 θα γραφεί ο οριστικός επίλογος στην ιστορία του Κάστρου του Βόλου, με την κατεδάφιση του μεγαλύτερου τμήματος των τειχών του, κατεδάφιση που έγινε «ασπλάχνως και ανωφελώς», με διαταγή της τότε Κυβέρνησης Χαριλάου Τρικούπη. Τα υπόλοιπα τμήματα των τειχών, εκτός από ελάχιστα που σώζονται μέχρι σήμερα στη δυτική, κυρίως, πλευρά του «Κάστρου», θα κατεδαφιστούν σταδιακά αργότερα, οπότε κι οι τελευταίες τούρκικες οικογένειες «ανεχώρησαν εις το (τότε) γείτον  Οθωμανικόν Κράτος».

Το κάστρο του Βόλου όπως το ζωγράφισε ο 12χρόνος γιος του καπετάνιου σουηδικού πλοίου που έφτασε στο Βόλο το Φεβρουάριου του 1779. Αρχείο Γιάννη Μουγογιάννη. Το πρωτότυπο βρίσκεται στη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης.

Το οθωμανικό κάστρο του Βόλου σε ιταλική χαλκογραφία του 17^ου αι. (1688)

Ήταν η στερνή και οριστική άλωση και καταστροφή του «Κάστρου του Βόλου», του τελευταίου, άλλωστε, όρθιου ακόμα Κάστρου της Θεσσαλομαγνησίας, και μαζί η ληξιαρχική πράξη του θανάτου του. Ενός θανάτου, που ήρθε με το πλήρωμα του χρόνου, να σφραγίσει μια πολυτάραχη ζωή 14 ολόκληρων αιώνων. Με το τελευταίο αυτό Κάστρο της Μαγνησίας πέθαινε κι ο παλιός κόσμος του Γόλου. Την ίδια στιγμή που δίπλα σ΄ αυτόν άνθιζε και λουλούδιζε παχίσαρκος ένας καινούργιος κόσμος, ο κόσμος της νέας ανοχύρωτης πολιτείας του Βόλου.

Η περιοχή του Κάστρου συγκεντρώνει σήμερα τα παλαιότερα σωζόμενα μνημεία και τεκμήρια της ιστορίας της πόλης, όπως τμήματα της βυζαντινής περιτείχισης, λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής, λουτρό και πυριτιδαποθήκη των οθωμανικών χρόνων.

Κατά το 2009 ξεκίνησε η υλοποίηση ενός προγράμματος, που σκοπός του είναι η μελέτη, η επαναξιολόγηση, η διεπιστημονική προσέγγιση και η δημοσίευση των αρχαιολογικών δεδομένων από τις ανασκαφικές έρευνες του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη κατά τα έτη 1956-1961 στον οικισμό της ύστερης εποχής του Χαλκού, στο λόφο του Κάστρου των Παλαιών, του ιστορικού πυρήνα της σύγχρονης πόλης του Βόλου.

Στον απαλλοτριωμένο χώρο της «Τάφρου ΙΙΙ», όπου ο Δ. Θεοχάρης είχε αποκαλύψει τμήμα διώροφου κτηριακού συγκροτήματος με αυλή μυκηναϊκών χρόνων που το ερμήνευσε ως το Ανάκτορο της Ιωλκού, πραγματοποιήθηκε καθαρισμός των σωζόμενων αρχιτεκτονικών δομών του κτηριακού συγκροτήματος, που υπόκειται του τείχους της βυζαντινής και της οθωμανικής περιόδου. Έγινε νέα σχεδιαστική αποτύπωση του κτηρίου και πραγματοποιήθηκαν νέες στρωματογραφικές παρατηρήσεις, που συσχετίστηκαν με τα αρχαιολογικά συμφραζόμενα. Ανακαλύφθηκαν νέα δεδομένα που σχετίζονται με την οργάνωση του χώρου (νέα δωμάτια και νέες οικοδομικές φάσεις) και τη μυκηναϊκή τεχνολογία (μεταλλουργία).

Από το βιβλίο του Κώστα Λιάπη, Το Κάστρο του Βόλου μέσα στους αιώνες, Βόλος 1991

Εργασίες Περιβαλλοντικής Ομάδας

Κατασκευή χάρτη «Ξεχασμένα Κάστρα στο Βόλο & το Πήλιο»

Κατασκευή χάρτη «Κάστρα στην Ελλάδα»

ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ – ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ

Α. ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΑΜΩΝΑ

Στις 25-04-2012 ξεκινήσαμε με την περιβαλλοντική ομάδα για επίσκεψη στο κάστρο του Πλαταμώνα. Η διαδρομή ήταν πολύ ευχάριστη και διασκεδαστική. Η επίσκεψη στο κάστρο του Πλαταμώνα ήταν πολύ ενδιαφέρουσα και μάθαμε πολλά πράγματα για την ιστορία του τόπου, το κάστρο, τη ζωή των ανθρώπων μέσα στο κάστρο και την καθημερινότητά τους. Το κάστρο του Πλαταμώνα ήταν μεσαιωνικό φρούριο του 12^ου μ.Χ. αιώνα που χτίστηκε από τους σταυροφόρους για να ελέγχεται το πέρασμα από τη Μακεδονία στη Θεσσαλία. Σήμερα, σώζονται τα ερείπια του κάστρου καθώς έχει καταστραφεί κατά την Τουρκοκρατία και αργότερα στο 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Μετά την περιήγηση στο κάστρο ξεκουραστήκαμε και θαυμάσαμε την όμορφη θέα από τα τείχη. Αργότερα, επισκεφτήκαμε το χωριό Παλαιό Παντελεήμονα και στη συνέχεια πήγαμε στην παραλία του Πλαταμώνα όπου ολοκληρώθηκε η εκδρομή μας. Ήταν μια αξέχαστη περιήγηση και εκδρομή.

Β. ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΒΟΛΟΥ

Στις 27-04-2012 επισκεφτήκαμε το κάστρο του Βόλου που βρίσκεται στη συνοικία ¨Παλιά», δίπλα από τον Πολυχώρο Τσαλαπάτα. Το αρχικό οχυρωματικό κάστρο χτίστηκε τον 6^ο μ.Χ. αιώνα. Στο πέρασμα των χρόνων πέρασε στη δικαιοδοσία των Βυζαντινών, των Καταλανών και τέλος των Οθωμανών. Κάτι ακόμα που θα λέγαμε για το κάστρο είναι ότι κατοικήθηκε στην Τουρκοκρατία από Τούρκους ενώ οι ντόπιοι κάτοικοι κατέφυγαν στο Πήλιο.

Η περιοχή του Κάστρου συγκεντρώνει σήμερα τα παλαιότερα σωζόμενα μνημεία και τεκμήρια της ιστορίας της πόλης, όπως τμήματα της βυζαντινής περιτείχισης, λείψανα παλαιοχριστιανικής βασιλικής, λουτρό και πυριτιδαποθήκη των οθωμανικών χρόνων. Είδαμε όσα ερείπια έχουν απομείνει από την παλιά πόλη του «Γόλου» και το κάστρο. Επισκεφτήκαμε ακόμη το υπόγειο γκαράζ των Village, όπου υπάρχουν τα ερείπια Ρωμαϊκού λουτρού.

Αυτές ήταν οι  επισκέψεις που κάναμε το σχολικό έτος 2011-12 στα πλαίσια του Περιβαλλοντικού Προγράμματος του Σχολείου μας. Όλοι οι καθηγητές μας βοήθησαν πολύ και ήταν πολύ καλοί μαζί μας.

Τίκα Πασχαλίνα, Β3
Δασκαλάκη Ισιδώρα, Β1

Το κείμενο διάβασε η μαθήτρια Νονόγλου Δέσποινα του Β3 στην εκδήλωση παρουσίασης του Προγράμματος, στις 6-5-2012, στο Σχολείο.