Η εποχή των διωγμών ήταν μια πολύ δύσκολη περίοδος στην ιστορία του Χριστιανισμού. Οι διωκόμενοι χριστιανοί, ιδιαίτερα από την εποχή του Τραϊανού, όπως είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, αναγκάστηκαν να καταφεύγουν σε κατακόμβες για να συναντώνται, να ακούν το κήρυγμα και να μετέχουν στη Θεία Ευχαριστία.
α. Οι κατακόμβες: καταφύγιο για τους διωκόμενους χριστιανούς
Στην αρχή οι χριστιανοί δεν είχαν δικά τους κοιμητήρια. Έθαβαν τους νεκρούς τους στα δημόσια νεκροταφεία. Από τα μέσα του 2ου μ.Χ. αι. υπήρχε δυνατότητα για την υπόγεια ταφή των νεκρών χριστιανών σε υπαίθριες εκτάσεις (κατακόμβες) που ανήκαν σε ευκατάστατους πιστούς.
Οι κατακόμβες ήταν υπόγειες σήραγγες σε μορφή λαβύρινθου, που μπορούσαν να φτάνουν σε μήκος πολλών χιλιομέτρων. Στον πορώδη τοίχο των διαδρόμων είχαν δημιουργηθεί ορθογώνια κοιλώματα για την τοποθέτηση των νεκρών. Yπήρχαν επίσης μεγαλύτερα κοιλώματα με καμάρα στο πάνω μέρος ή και ολόκληρα δωμάτια που χρησίμευαν ως οικογενειακοί τάφοι, διακοσμημένοι με τοιχογραφίες.
Είδαμε ότι κατά τη διάρκεια των διωγμών ο Χριστιανισμός αντιμετωπίστηκε σα μια παράνομη δεισιδαιμονία. Οι χριστιανοί δεν μπορούσαν πλέον φανερά να ομολογούν την πίστη τους, να συγκεντρώνονται και να τελούν τη Θεία Ευχαριστία. Έτσι, άρχισαν να χρησιμοποιούν τις κατακόμβες, που ως τόποι ταφής των νεκρών ήταν ιεροί και συνήθως απαραβίαστοι, ως καταφύγιο και χώρος συγκέντρωσης και λατρείας. Ενώ, λοιπόν, στην επιφάνεια μαινόταν διωγμός για να εξαφανιστεί η πίστη, κάτω από τη γη, στις κατακόμβες, με κίνδυνο της ζωής τους οι χριστιανοί διατηρούσαν και ενδυνάμωναν αυτή την πίστη.
β. Κάτω από τη γη η πίστη διατηρείται και δυναμώνει
Όταν σκοτείνιαζε, μαζεύονταν στις κατακόμβες οι χριστιανοί με κίνδυνο της ζωής τους, για να θάψουν τους μάρτυρες, να ακούσουν το κήρυγμα και να τελέσουν τη Θεία Ευχαριστία, χρησιμοποιώντας τον τάφο του μάρτυρα ως Αγία Τράπεζα. Για το λόγο αυτό, κάποια από τα πιο ευρύχωρα δωμάτια που χρησίμευαν ως οικογενειακοί τάφοι μετατράπηκαν σε κρύπτες, δηλαδή σε μικρούς, υπόγειους ναούς. Οι κρύπτες αυτές ήταν συχνά διακοσμημένες με τοιχογραφίες που είχαν συμβολικές απεικονίσεις με θρησκευτικό περιεχόμενο.
Τέτοιες απεικονίσεις ήταν «ο Καλός Ποιμένας», σύμβολο του Χριστού, με ένα αρνί στους ώμους Του? «η ψυχή που προσεύχεται», μορφή με ανοικτά τα χέρια σε στάση προσευχής? το μονόγραμμα του Χριστού, σχηματισμένο από τα δύο πρώτα σύμφωνα (Χ και Ρ) του ονόματός Του?το ψάρι («ΙΧΘYΣ», στα αρχαιοελληνικά), που λειτουργούσε σαν ακροστιχίδα της ομολογίας της πίστης: Ιησούς Χριστός, Θεού, Yιός, Σωτήρ, το περιστέρι με κλαδί ελιάς στο ράμφος του,σύμβολο του πιστού μέσα στη χαρά του Παραδείσου?το Άλφα και το Ωμέγα, σύμβολο του Χριστού, που είναι η αρχή και το τέλος των πάντων? η άγκυρα, σύμβολο της ελπίδας και της σωτηρίας? το πτηνό φοίνικας, που συμβόλιζε την ανάσταση των σωμάτων και ο προφήτης Ιωνάς στη θάλασσα, σύμβολο επίσης της ανάστασης.
Έχουν ανακαλυφτεί περισσότερες από εξήντα κατακόμβες στη Ρώμη. Η εξερεύνηση και η επιστημονική μελέτη τους άρχισε ήδη από τον 17ο αιώνα, αλλά συστηματικές ανασκαφές έγιναν τον εικοστό αιώνα. Έτσι ανακαλύφθηκαν, αποκαταστάθηκαν και μελετήθηκαν οι κατακόμβες του Aγίου Καλλίστου, των Aγίων Πέτρου και Μαρκελλίνου, της Via Latina, της Aγίας Πρίσκιλλας (Via Salaria), της Aγίας Δομιτίλλας, του Aγίου Σεβαστιανού, της Aγίας Αγνής (Via Nomentana) κ.ά. Κατακόμβες έχουν ανακαλυφτεί και σε άλλα μέρη της Ιταλίας, όπως η Νάπολη και η ανατολική Σικελία, καθώς και στην Αίγυπτο και τη Μάλτα (κατακόμβη της Aγίας Αγάθης).
γ. Μήνυμα ζωής από τα έγκατα της γης
Στην Ελλάδα, στο νησί Μήλος, τον 19ο αιώνα ανακαλύφθηκε χριστιανικό κοιμητήριο που χρονολογείται από τα τέλη του 2ου αι. μ.Χ. Είναι ένα σύμπλεγμα τριών κατακομβών με μεγάλους χαμηλούς διαδρόμους, που συνεχίζονται με άλλους μικρότερους και ένα νεκρικό θάλαμο. Και οι τρεις κατακόμβες επικοινωνούν μεταξύ τους με διαδρόμους. Στους τοίχους των διαδρόμων υπάρχουν λαξευμένοι τοξωτοί τάφοι, ορισμένοι από τους οποίους είναι οικογενειακοί. Τάφοι εντοπίστηκαν και στο δάπεδο των διαδρόμων. Οι τάφοι διακοσμούνται με συμβολικές παραστάσεις. Η ύπαρξη των κατακομβών στη Μήλο αποδεικνύει ότι ο Χριστιανισμός διαδόθηκε στο νησί πολύ νωρίς, αφού η θέση του το καθιστούσε γέφυρα για την εξάπλωση της πίστης από την Ασία.
Οι κατακόμβες είναι ένα διαχρονικό σύμβολο ηρωισμού: εκεί μέσα οι διωκόμενοι χριστιανοί βρήκαν τη δύναμη και τη στήριξη από το Θεό να αντιμετωπίσουν τους διωγμούς. Και παρότι είναι κοιμητήρια, ο σημερινός επισκέπτης τους εισπράττει με έναν μυστηριώδη τρόπο ένα βροντερό μήνυμα ζωής. Επιπλέον, οι μάρτυρες των διωγμών είναι άγιοι κοινοί σε Ανατολή και Δύση και θυμίζουν σε όλους τους σύγχρονους χριστιανούς ότι η πίστη είναι πάντα μια ομολογία που πολλές φορές απαιτεί κόπους, αγώνα και θυσίες.